Baśń o czarownicy

Przemianę, która nastąpiła około 1955 roku, tak charakteryzował Mieczysław Porębski:

„Na początku Jerzy Tchórzewski stworzył światło. Wszystko co było wcześniej dokonywało się w nocy, dlatego pełne było lęków, obsesji i ekshibicjonizmu. Poruszająca się po omacku wyobraźnia chwytała się każdego urojenia, które obiecywało jej wydobycie się z niepewności. Czasem był to ślepy ptak, wilgotny i nastroszony, czasem dziwnie zwinięta muszla, niby to ostra a w gruncie rzeczy obojętna na swojej chwiejnej łodydze, najczęściej był to jednak akt kobiecy natrętnie opalizujący na horyzoncie”.

Świetlistość form Tchórzewskiego opisał Różewicz w dużo późniejszym szkicu „Malarstwo nocą”. Była to światłość, która w ciemności świeci, a nawet płonie. Sam Tchórzewski także używa wobec malarstwa metaforyki związanej ogniem i porównuje się do stwórcy:

„Sądzę, że rolą malarza jest wywoływać życie, przemieniać bierną materię plastyczną w pulsujący życiem organizm. Jest w tym coś z pierwotnego procesu rozniecania ognia, kiedy z dwu martwych zimnych polan drzewa, tryskała iskra, powstawał żywioł”.

Ciekawe, może najważniejsze dla tej interpretacji, jest wykorzystanie ambiwalencji żywiołów u Tchórzewskiego i Różewicza. Zarówno ogień jak i woda symbolizują życie i śmierć. Sztukę malarza często opisywano za pomocą „pirotechnicznych” metafor. Różewicz napisze o nim:  podpalacz. Ale obrazy z lat 50. często są utrzymane w tonacji ciemnej, zimnej, niebieskiej, morskiej. Czarownica pogrążona jest jeszcze w ciemności i w wodzie. Tadeusz Różewicz stworzył w 1955 roku swoistą ekfrazę tego obrazu, wiersz umieścił w tomie „Poemat otwarty”.

Poeta opisuje wrażenie, jakie zrobiła na nim bohaterka przedstawienia, odwołując się przy tym do bogatej symboliki jabłka. Zauroczenie trwa już rok.

Jabłko które rzuciła
przed rokiem
wirując małym słońcem
spadło w moje dłonie

Owoc, którym częstują czarownice, może być zatruty, bądź przywracać siły, jest  symbolem pokusy i grzechu. W micie o Atalancie to Hippomenes rzuca złote jabłka, które Atalanta zbiera, opóźniając swój bieg, przez co przegrywa wyścig i zamiast zabić zalotnika, zostaje jego żoną. Na obrazie Tchórzewskiego na niebie widać księżyc i świetliste kule, gwiazdy. Technicznie rzecz biorąc, słońce jest jedną z gwiazd. Dochodzi do swoistej zamiany miejsc, to poeta znajduje się w obrazie i zmienia się pod wpływem kontaktu z nokturnem Tchórzewskiego. Staje się bogatszy w barwy:

szare domy
które mijałem
zabarwiła w moich oczach.

Kobieta ma moc poddawania rzeczywistości metamorfozie. Świat podmiotu lirycznego przypomina surrealistyczne malowidła, a on sam snuje fantazję o spotkaniu-stopieniu z czarownicą:

odwraca się
wchodzi w zwierciadło
rozplata włosy
moimi palcami
patrzy na siebie
moimi oczami

Ten opis osobistego kontaktu z dziełem sztuki zostaje brutalnie przerwany przywołaniem historii związanej z procesami czarownic na Śląsku. Jabłko-słońce staje się symbolem bogatego biskupstwa nyskiego.

przed trzema wiekami
w jesienne południe
w zielonej Nysie
topiono czarownicę
w Nysie biskupstwie
co było złotym jabłkiem
między biskupstwami

Na stronie muzeum powiatowego w Nysie można przeczytać:

„Procesy o czary rozpowszechniły się na zachodzie Europy w okresie od XV do XVII wieku, szczególnie silnie na terenie Niemiec oraz na obszarach politycznie lub kulturalnie z nimi związanych. W księstwie nyskim osiągnęły one niebywałe rozmiary w skali Europy Środkowej i Śląska. Urząd inkwizytora powstał w Nysie już w 1341 roku. Jednak aż do XVII wieku procesy czarownic zakończone egzekucją na stosie były tu rzadkością. Prawdziwy pogrom czarownic na ziemi nyskiej miał miejsce w ciągu XVII wieku. Kilkakrotnie przybierając na sile i słabnąc, osiągnął apogeum w latach 1622, 1639–42, 1651–52. (...) W Nysie, w pobliżu sądu, niedaleko wieży wrocławskiej, wybudowano nawet specjalny piec, który miał zmniejszyć koszty i uczynić egzekucje bezpieczniejsze dla gawiedzi i dobytku mieszczan. Do dziś nie wiadomo jednak, czy biedne ofiary nietolerancji i ciemnoty palono żywcem, czy litościwie wcześniej duszono. Faktem pozostaje jednak informacja, że przez 9 lat spłonęło w nim ponad tysiąc kobiet, młodych dziewcząt, a nawet dzieci”.

Różewicz opisuje konkretną egzekucję, czy może próbę, jakiej podlegały kobiety posądzane o czary. Jabłko jest teraz brzuchem topionej. Pojawia się symbolika pasyjna: gwoździe i kielich.

światło wchodziło w ciemność
światło ciała
światło w kształcie dziewczyny
słońce brzucha
nad czarnym kielichem

usta otwarte
pod niebem
na które wbito
trzy złote korony
jak trzy gwoździe