Maria Marszałek

Bocca della veritá

Bocca della verita, źródło: Wikipedia
Bocca della verita, źródło: Wikipedia

Bocca della veritá, usta prawdy, tak nazwano okrągłą płaskorzeźbę, która znajduje się w przedsionku bazyliki Santa Maria in Cosmedin w Rzymie i wygląda jak wielka emotikona. 

Rzeźba ma ponad dwa tysiące lat. Ani jej pierwotna funkcja, ani to, czy przedstawia twarz boga Merkurego, Jowisza, Fauna czy Okeanosa, nie jest jasne. Fakt, że jest to twarz, nie pozostawia za to wątpliwości. Umiejętność jej rozpoznawania mają już niemowlęta. Teoria ewolucji tłumaczy, że człowiek pierwotny musiał prawidłowo ocenić, czy to, co widzi, jest twarzą, czy czymś groźnym, na przykład głową tygrysa. Oraz czy to twarz bliskiego, czy wroga, a także w jakim nastroju jest osoba, która się zbliża. Wszystko po to, by wiedzieć, czy bić się, uciekać, czy kulturalnie się przywitać. Dlatego mózgowi opłacało się przesadzić i kazać nam widzieć twarz w gniazdku elektrycznym, chmurze, czy sęku drewna. Wystarczą dwa otwory jako czy i większy na usta. 

W wierszu Bocca della Verità. Tadeusz Różewicz misternie konstruuje znaczenia w oparciu o funkcje twarzy i ręki. W trzeciej strofie pisze: 

kamień z ustami prawdy
cieknie z nich milczenie
ślina krew 

wypluwa zęby 

Tych kilka słów odnosi się zarówno do rzeźby, która miała według legendy obcinać (czy odgryzać) włożoną w otwór rękę kłamcy, jak i do twarzy torturowanego człowieka. Ważne jest skojarzenie prawdy z milczeniem i ręki z twarzą. 

Według legendy ktoś, kto używał ust do mówienia nieprawdy, tracił rękę w kamiennej paszczy Bocca della Veritá. Podobno przy medalionie wykonywano wyroki za krzywoprzysięstwo i przyprowadzano doń podejrzane o niewierność żony. Gest ręki nadal poświadcza prawdziwość przysięgi i zamiar dotrzymania słowa. Przede wszystkim jednak dłonie człowieka to narzędzia eksploracji świata, są wrażliwe i precyzyjne. Utrata chociażby jednej z nich prowadzi do inwalidztwa. Usta prawdy wymierzały karę dłoniom. 

Ale również dłoń wymierza karę ustom. Dłonie, które służą przemocy, mogą bić ofiarę po twarzy, wybijając jej zęby. Także po to, aby zmusić kogoś do mówienia prawdy (zeznawania, wydawania innych), co sam Różewicz musiał pamiętać z czasów okupacji. Dłonie atakują twarz również celem zastraszenia, aby zmusić usta do milczenia i utrzymania tajemnicy. W strachu dłoń wkłada pod język truciznę, po to, aby już nic nie móc powiedzieć. Zachować kamienną twarz, oznacza nie zdradzić się. 

W kolejnej strofie wiersza nagła zmiana nastroju. Rzym, turyści, 

dziewczyna kipiąca śmiechem
od stóp
na czarnej szpilce
do głowy 

Wkłada w usta prawdy białą ciepłą dłoń, ale one nie karzą, ani nie wydają jej niewinnych kłamstewek. Scena przypomina tę z Rzymskich wakacji, w której księżniczka Anna i Joe Bradley również znaleźli przy Bocca della Veritá. Widz wie, że bohaterowie nie są wobec siebie uczciwi, ale wierzy w szczerość rodzącego się między nimi uczucia. A usta prawdy milczą. 

Chwila rozluźnienia mija i Różewicz niczym rasowy moralista ubolewa w kolejnej strofie: 

nie widziałem tam polityków
kapłanów nauczycieli artystów 

Domyślamy się, że to oni właśnie powinni bać się demaskacji i kary jako najwięksi kłamcy oraz szarlatani, a także ludzie, którzy sprzeniewierzają się swojej misji głoszenia i stania na straży prawdy. Czym ona jest, tego poeta nie wyjaśnia. Z innych utworów dowiadujemy się, że najtrudniej wyrazić ją słowami, które są kłamliwe, puste i byle jakie.

usta prawdy
otwór w kamiennym kręgu
czarny język
co wyskoczył z ust
powieszonego

W końcówce wiersza dowiadujemy się, co jeszcze ręce mogą zrobić z twarzą. Czyli co człowiek aktywny i silny może zrobić człowiekowi słabemu i bezbronnemu. Skądinąd wiemy, że dłońmi może go nakarmić, może głaskać jego twarz, może go zbadać i leczyć. Wiersz przypomina, że może go też zabić, również po to, aby ostatecznie uciszyć. Oraz że człowiek może zarzucić pętlę na swoją szyję. Poeta napomina, usta prawdy milczą, ale martwe, nieme ciała wołają o pomstę do nieba. 


Źródła

  1. Tadeusz Różewicz, Wybór poezji, Wrocław 2017.
  2. La Bocca della Verità ® http://www.dpsusa.com/bdv.html
  3. Barbara Czuchta i in., Zdolność rozpoznawania twarzy a czas nabycia umiejętności czytania, w: Młoda psychologia, tom. 1. red. E. Drop, M., Maćkiewicz, Warszawa 2012.