Brzozowski i Różewicz.
Czy świat jest jeden i co z tego wynika

Punktem wyjścia niech stanie się analiza notatki pod tytułem „W okolicach sacrum”, należącej do cyklu „Kartek wydartych z dziennika”, będącej rodzajem polemiki z wywiadem, jakiego udzielił Tadeusz Brzozowski Elżbiecie Dzikowskiej, opublikowanym w czasopiśmie „Radar” (17 stycznia 1985). Różewicz komentuje wypowiedzi malarza i dziennikarki, uzupełnia je o inne cytaty i przykłady.

Brzozowski mówi o tajemnicy swojej sztuki:

„(...) posiadam oczywiście świadomość artystyczną, dużo oglądałem, słucham wielu mądrych ludzi, czytałem książki… Ale najcenniejsze, co mogę ofiarować – to jest to, co, wydaje mi się, tkwi we mnie najgłębiej. Jest to prawie strefa sacrum albo działa jak strefa sacrum”.

A Różewicza męczy niejasność wypowiedzi malarza, którego podejrzewa o pochlebianie sobie. Zarzuca mu:

„Mówisz jak czarnoksiężnik, jak »nawiedzony«, jak mistyk...słuchasz zapewne »głosów«?!”.

Albo:

„Tutaj odpowiadasz jak dziennikarz albo jakiś »literat«, czy też »działacz«, który chce zyskać popularność wśród wyborców”.

I przede wszystkim:

„Ale czy zadałeś sobie pytanie, co w tobie tkwi najgłębiej, może to »coś« nie ma nic wspólnego z »sacrum«? Pewnie, przyjemnie sądzić, że najgłębiej tkwi w nas »coś« niezwykłego… może »absolut«… jakieś absolutne dobro… ale czemu nie absolutne zło? Można tak gawędzić nieskończenie… Mnie zastanawiają konkrety… ktoś mądry powiedział: »Wygaśnięcie absolutu niszczy też sferę jego przejawiania się«”.

Według Różewicza zarówno nauka, jak i wiara (nieważne: przyjęta czy odrzucona) nie są mętne. Są jasne, racjonalne i wymagają używania rozumu. Tajemniczość wynika z niedoskonałości ludzkiej umiejętności pojmowania świata i Boga, która jednak, dzięki nauce, doskonali się. Jak pisała Joanna Adamowska w poświęconym Brzozowskiemu fragmencie swojej książki o Różewiczu i malarzach, poeta prezentuje optymizm poznawczy i pesymizm antropologiczny. Różewicz powołuje się na fragment wywiadu Wiktora Osiatyńskiego z fizykiem, noblistą Linusem Paulingiem, w którym postęp zostaje określony przez naukowca jako ubywanie ze świata tajemnicy i pisze: „Gdyby Kopernik wpatrywał się w niebo i doznawał tylko uczuć religijnych, nie mielibyśmy dzieła »O obrotach sfer niebieskich«…”.

W rozmowie zorganizowanej przez Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych prowadzonej w 2020 roku, trzydzieści pięć lat po wywiadzie z Brzozowskim, który komentował Różewicz, fizyk i kosmolog ksiądz Michał Heller mówi, że współczesna teologia i nauka zmierzają do monizmu. To znaczy do przekonania, że świat jest jeden.

Tę jedność zdaje się dostrzegać Różewicz na obrazach Brzozowskiego:

„Te strzępy tkanek, kikuty... ludzie okaleczeni do granic możliwości (...) to nic innego jak obraz rozkładającego się absolutu, to nie ludzie »okaleczeni«, ale okaleczony absolut (...)”.

Zarzut Różewicza, ujęty w formę lapidarnego cytatu z nieznanego źródła: »Wygaśnięcie absolutu niszczy też sferę jego przejawiania się« jest wymierzony między innymi w dualistyczny podział na ciało i duszę (materię i idee), który ma korzenie platońskie, a pod nowożytne strzechy wprowadzony został przez Kartezjusza. A jeśli świat jest jednością, to na wszystkim zaciążyła „śmierć Boga”, rozumiana, jak pisze Paweł Pieniążek w odniesieniu do myśli Fryderyka Nietzschego, jako utrata sensu.

„(...) zainicjowany tym zdarzeniem proces wyczerpywania się siły światła, utraty sensu i jego wiążącej dla człowieka mocy – proces niepowstrzymanego odfundamentowienia istnienia ludzkiego, zatem usuwania kolejnych podstaw, wznoszonych w pustce pozostałej po zniknięcie Absolutu chrześcijańskiego, i zastępowania ich nowymi (Natura, Ja transcendentalne, Człowiek, Historia, Społeczeństwo), coraz słabszymi, coraz bardziej podatnymi na ciosy bezlitosnej krytyki. Ów proces stopniowego wypalania się w kulturze Zachodu rozjaśniającej siły sensu Nietzsche określa – to właściwe znaczenie śmierci Boga – jako nihilizm, utratę przez wartości ich wartości”.

Skutkiem wygasania absolutu jest eskapistyczna alienacja, którą dostrzega Różewicz zarówno w kiczowatej sztuce sakralnej, jak i w martwej, konceptualnie wyrafinowanej awangardzie. Proces ten nie wiąże się z zanikiem religijności, a tylko z jej przemianą w „coś w rodzaju gigantycznej rupieciarni, poskładanej z odłamków dawnych religii, dopasowanych pod gusta współczesnych ludzi” (cyt.za Ryszardem Strzeleckim). Takie duchowo eklektyczne tony wychwytuje Różewicz w słowach Brzozowskiego (i za to go gani), ale nie w jego malarstwie.  Według Różewicza jedyne pole działania dla prawdziwej sztuki to „grzebanie w ranach” i podtrzymywanie żałoby.

Pesymizm antropologiczny Różewicza jest pesymizmem dotyczącym świata jako całości. Poeta nie zgadza się z dualistycznym podziałem na zło, które zostało wyrządzone przez historię (konkretnych ludzi) i dobry świat z ocalającą kulturą. Nie. Świat jest jednością, więc skoro XX wiek ze swoimi okrucieństwami się wydarzył, to wszechświat jest okaleczony. Malował to na swoich obrazach Tadeusz Brzozowski, choćby sam o tym nie wiedział.