1945. Czy to jest wolność? 

Punktem wyjścia dla narracji wystawy jest 8 maja 1945 roku, kiedy to zakończyła się II wojna światowa w Europie. Mimo iż trwała jeszcze wojna z Japonią, dla większości świata był to moment ogromnej ulgi i radości. Z polskiej perspektywy dzień ten miał inne znaczenie – radość z pokonania Niemiec przeplatała się z obawami o najbliższą przyszłość. „Wojna skończyła się, lecz walka trwa. Walka o […] prawdziwą wolność, demokrację i sprawiedliwy pokój” – pisali w oficjalnej deklaracji przedstawiciele Polskiego Państwa Podziemnego.

Obawy związane były z wyjątkową sytuacją, w jakiej znajdowali się Polacy w tym czasie. W maju 1945 roku istniały dwa polskie rządy. Pierwszy, wciąż uznawany przez większość państw rząd Rzeczypospolitej Polskiej, rezydował na uchodźstwie w Londynie. Drugi (Rząd Tymczasowy) z sowieckiego nadania sprawował już władzę w Warszawie. Uznawały go Czechosłowacja, Jugosławia i Związek Sowiecki, którego przywódca Józef Stalin odgrywał czołową rolę w kształtowaniu powojennych dziejów Polski. Trwały osłabione klęską powstania warszawskiego i sowieckimi represjami struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Jego relacje z władzami w Londynie były niejasne po uznaniu przez krajowe podziemie uchwał jałtańskich, odrzuconych przez rząd RP. Mimo zgody na rozmowy z Sowietami szesnastu przywódców Polski Podziemnej uprowadzono i w maju 1945 roku oczekiwali oni w Moskwie na proces. Istniały dwie armie, podporządkowane dwu ośrodkom władzy – Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie i Wojsko Polskie zwane „ludowym”.

Symbolem tego podziału stała się konferencja założycielska Organizacji Narodów Zjednoczonych w San Francisco, zorganizowana w na przełomie kwietnia i maja 1945 roku. Polska została uznana za członka-założyciela organizacji, jej przedstawicieli nie zaproszono jednak do udziału w konferencji. Do historii przeszedł gest Artura Rubinsteina, który, grając koncert w sali obrad, na znak protestu przeciwko nieobecności polskiej flagi odegrał hymn Polski.

8 maja 1945 roku niepewność dotyczyła nie tylko kwestii władz. Polska była państwem, które… nie posiadało granic. Na konferencji w Jałcie wielkie mocarstwa przesądziły, że wschodnia granica ma przebiegać wzdłuż linii Curzona „z odchyleniami w niektórych regionach pięć-osiem kilometrów na korzyść Polski”. Było to bardzo ogólnikowe sformułowanie, pierwsze porozumienie dotyczące wytyczenia granicy zawarto dopiero w sierpniu 1945 roku, a zmian w przebiegu granicy dokonywano aż do 1951. W kwestii granicy zachodniej sytuacja była jeszcze bardziej niejasna – w Jałcie postanowiono jedynie, że Polska ma uzyskać „znaczące nabytki” na zachodzie i północy. Doprowadziło to nie tylko do niepewności co do kształtu granicy, ale i realnych konfliktów – w połowie maja 1945 roku przedstawiciele Rządu Tymczasowego i polscy osadnicy zostali usunięci ze Szczecina. Kształt granic wytyczono dopiero w sierpniu podczas ostatniej konferencji mocarstw w Poczdamie. Nawet przebieg południowej granicy na niektórych odcinkach był niepewny. W czerwcu 1945 roku tylko interwencja Stalina powstrzymała konflikt zbrojny z Czechosłowacją.

Polacy w maju 1945 roku byli narodem rozproszonym. Największa grupa, licząca około dziewiętnaście-dwadzieścia milionów, zamieszkiwała na tej części przedwojennego terytorium, które miało pozostać w nowych granicach. Ponad trzy miliony znalazły się na terenach anektowanych przez ZSRS. Dalszych kilkaset tysięcy – w tym także deportowani w poprzednich miesiącach – przebywało przymusowo w głębi Związku Sowieckiego. Na ziemiach niemieckich, które miały zostać przyłączone do państwa polskiego, znajdowało się kilkaset tysięcy byłych więźniów, jeńców i robotników przymusowych, kolejne dwa miliony przebywały w Niemczech. Kilkaset tysięcy wojennych uchodźców znajdowało się na Zachodzie, największe grupy we Włoszech (żołnierze 2. Korpusu Polskiego) i Wielkiej Brytanii. Śmiało można jednak powiedzieć, że Polacy w wyniku wojny zostali rozproszeni po całym świecie. Mniejsze i większe grupy znajdowały się na każdym kontynencie – od Meksyku przez Tanganikę i Ugandę po Indie i Nową Zelandię. A do nich dodać należy kilkaset tysięcy przedwojennych migrantów ekonomicznych.

Wszystko to w połączeniu z ogromem strat ludzkich i zniszczeń wojennych, a także trwającymi masowymi represjami ze strony władz sowieckich i ich polskich pomocników, sprawiało, że większość Polaków w maju 1945 roku spoglądała w przyszłość raczej z obawami niż nadzieją. Koniec wojny prowokował jednocześnie do stawiania sobie pytań i zmuszał do podejmowania trudnych decyzji.

Przed szczególnie trudnym dylematem stanęli żołnierze i urzędnicy Polskiego Państwa Podziemnego. Musieli oni odpowiedzieć na szereg pytań: czy koniec wojny oznacza koniec walki konspiracyjnej? Czy powinni pozostać w kraju, czy starać się uciec? Jeśli pozostać w kraju, to czy kontynuować działalność konspiracyjną (zbrojną lub polityczną), próbować wrócić do normalnego życia, czy może zaangażować się w działalność legalnej opozycji (od lipca stało się to na krótko możliwe) albo wręcz stanąć po stronie nowych władz?

Pozostać czy powrócić – to dylemat nie tylko wojennych uchodźców, lecz także setek tysięcy polskich „dipisów” („displaced persons”) z terenu Niemiec, jak również przedwojennych migrantów ekonomicznych. Jeśli zostać, to czy angażować się w działalność emigracyjną, czy zająć własnym życiem? Pozostać w Europie, czy może szukać szczęścia za oceanem? Jeszcze bardziej dramatycznego wyboru musieli dokonać Polacy na ziemiach włączonych do ZSRS: pozostać w swojej małej ojczyźnie – która przez wieki była tożsama z tą wielką, czy przesiedlić się do Polski w nowych granicach? Jeśli to drugie – to czy przyjąć oferowane miejsce do życia na nieznanych i obcych ziemiach zachodnich i północnych, czy szukać na własną rękę innego?

Ocaleli z Zagłady Żydzi również odpowiadali na pytanie: zostać w kraju, który stał się nie z własnej woli cmentarzyskiem ich narodu, czy wyjechać do Palestyny, licząc na stworzenie własnego państwa?

Przykłady polskich dylematów z maja 1945 r. można by mnożyć. Na wystawie ukazujemy je na przykładach dwóch głównych bohaterów: Władysława Bartoszewskiego i Jana Nowaka-Jeziorańskiego a także grupy kilkudziesięciu osób, z którymi zetknęły ich wojenne losy. 

dr Łukasz Kamiński