„1945. Czy to jest wolność?” – pokaz filmu „Ostatni etap”
i spotkanie z profesorem Markiem Haltofem

W drugiej połowie lat czterdziestych polska kinematografia powstała ze zgliszczy powojennego świata, opierając się głównie o twórców pamiętających ideały kina społecznie użytecznego i zaangażowanego w szerzenie możliwie obiektywnej prawdy na temat otaczającej rzeczywistości. Wanda Jakubowska, która reprezentowała zarówno Stowarzyszenie Miłośników Filmu Artystycznego „Start”, jak i późniejszą Spółdzielnię Autorów Filmowych, z dużym samozaparciem i wbrew dawnemu koledze po fachu – pułkownikowi Fordowi – postanowiła opowiedzieć historię obozowego życia z perspektywy kobiety, co w porównaniu do innych, późniejszych dzieł o tej tematyce, nawet autorstwa samej reżyserki („Koniec naszego świata” – 1964; „Zaproszenie” – 1985), stanowi obraz wyjątkowy i w tym wymiarze można śmiało stwierdzić, że oryginalny. Sama historia „Ostatniego etapu” (1947) oparta o przeżycia obozowe Jakubowskiej przesączona jest ideologią dominującą w sztuce z okresu stalinizmu, niemniej gdy wyłączy się niezgrabności realizacyjne, odgarnie patos grozy, jakim epatuje autorka filmu, pominie się jawny podział wśród postaci więźniarek na jednoznacznie pozytywne i niejednoznacznie pejoratywne (w tej kategorii znalazły się Polki), okazuje się, że film nadal stanowić może wzór do (naśladowania) przedstawienia czasów, których nie da się przedstawić i opowiedzieć w sposób łatwy do zrozumienia.

„Ostatni etap” stał się mimowolnie pierwowzorem dla takich obrazów jak „Pamiętnik Anny Frank” (reż. George Stevens, 1959), „Wybór Zofii” (reż. Alan Pakula, 1982) czy „Lista Schindlera” (reż. Steven Spielberg, 1993), z których dwa ostatnie zdobyły odpowiednio jeden (dla mówiącej po polsku Meryl Streep) i siedem Oscarów z łącznej liczby piętnastu nominacji w obu przypadkach. Dodajmy jeszcze, że rodzime męskie środowisko filmowe nie ułatwiało reżyserce życia i produkcja „Ostatniego etapu” w takim kształcie, który został zaakceptowany ostatecznie do produkcji, nie przyniosła jej należytego sukcesu, prócz jednej znaczącej nagrody zagranicznej (MFF w Mariańskich Łaźniach, 1948), głównie za sprawą agresywnego nurtu filmowego socrealizmu, którego wyznawcami byli jej dawni koledzy z przedwojennego „Startu”, na czele z Eugeniuszem Cękalskim.  

W tym roku mija osiemdziesiąta rocznica wyzwolenia obozu KL Auschwitz oraz zakończenia II wojny światowej, a połączenie obu dat stanowi okazję, by w świetle projekcji filmu „Ostatni etap” porozmawiać o tym, czy film Jakubowskiej to tylko koszmarny sen naszpikowany wspomnieniami z obozu koncentracyjnego, czy też może propagandowy obraz przemiany społecznej? A może to próba nie tylko rozliczenia zbrodni i jej znaczenia dla historii świata, a próba zmierzenia się niewygodną prawdą o ludzkiej naturze in spe? I czy polski antysemityzm to część większej całości, czy też unikalna wersja skrojona na potrzeby tworzenia narodowej tożsamości powojennej? Gdzie leży granica, a może ulica graniczna, na której spotkać można sadystę i ofiarę mówiących w jednym języku? A może ktoś z widzów będzie chciał zadać inne pytania i poruszyć wątki, które dotąd pomijano zarówno przez władze ludowe, jak i ograniczone w możliwościach percepcji środowiska widzów powojennego tzw. wolnego świata?

Zapraszamy na spotkanie z profesorem Markiem Haltofem, autorem książki „Screening Auschwitz: Wanda Jakubowska's The Last Stage and the Politics of Commemoration” („Ekranizując Auschwitz: „Ostatni etap” Wandy Jakubowskiej i polityka upamiętnienia”; Northwestern University Press, 2018), który opowie nie tylko o autorce filmu jako o postaci nieprzejednanej i wcale takiej niejednoznacznej, ale może przede wszystkim wypełnić podczas swojego wykładu te białe plamy w historii powojennej kina polskiego, których już sami nie dostrzegamy.