„Powtarzam, że jednym z podstawowych warunków odnowy literatury jest przezwyciężenie Gombrowicza” – mówił Tadeusz Różewicz w 1989 roku[1]. Jednak kino polskie, w przeciwieństwie do poezji, odnawia się nieustannie z pomocą Gombrowicza. To nim przezwycięża swoją niemoc i stagnację. To nim podłącza do prądu swoje martwe, choć tak młode ciało. Nim, czyli czym? Wolnością, paradoksem, buntem, a nade wszystko dążeniem, by cały czas być innym od siebie samego. Od siebie takiego, jakim się było przed chwilą, jakim się sobie samemu znudziło, zwiędło, obumarło. Kino jest na ten proces podatne jak żadna inna sztuka, bo żeruje na całych grupach ludzi, na wielkich budżetach, na celowniku mając tysięczne widownie. Dlatego twórcy, których dzieła zobaczymy podczas przeglądu, to niezwykli, szeregowi reżyserzy, którzy pilnie realizują podręczniki swojej materii. Nazwałabym ich raczej frustratami i ekstatykami kina, gdyż ich utwory celowo wymykają się głównym nurtom oraz ocenom branży, nierzadko balansując na granicy sukcesu i klęski. O kiczu, blamażu i chorobliwym patosie nie wspominając. To właśnie łączy polskich reżyserów wyrastających z tradycji Gombrowicza, że zachwycają się różnymi dziwami, marnotrawią energię na nic nieznaczące drobiazgi, że podskórnie, odruchowo przywołują skandal. Ich filmy miejscami bywają kampowe, przegięte oraz urocze w ten sposób, że rzucają urok. Są takie jak wrażliwość autora „Transatlantyku” – odrobinę niedokończone, a już rzucone na żer i w nas pączkujące. Narcystyczne, a zarazem uniwersalne. To filmy, od których rozwarstwia się nasza percepcja: być może kogoś odrzucą ze wstrętem, ale na pewno kogoś zachwycą.

Dlaczego literatura Gombrowicza, a nie Schulza, Leśmiana, Peipera? Bo to jego utwory wchodzą w kino jak klucz, który cały czas zmienia kształt i nigdy nie da się wymienić zamka. Dlaczego akurat twórczością Gombrowicza film jest wciąż zafascynowany? Mogę tylko przypuszczać, że łączą je wspólne procesy. Ciągłe niespełnienie, żądza rozkoszy (jak również żądza zemsty), a zwłaszcza resentyment trawią tę literaturę w niezwykle żyzny sposób – tworząc coraz to nowe, chwiejące się formy, zachwycające perfekcją i perfidią wpisaną w diabelski mechanizm. Taki, od którego nie można się oderwać. Ani przerwać seansu.

Z tego powodu filmy do przeglądu wybrałam takie, które się nie mieszczą – w historii i teorii polskiego kina, w tak zwanym piśmiennictwie filmowym zajmując również stosunkowo niewiele miejsca. Nawet dekady, z jakich pochodzą, to w gruncie rzeczy czasy triumfu innych modeli kinematografii. Większość powstała w latach 70., jeden tuż przed wybuchem wojny, jeden w połowie lat 80., trzy w zapomnianych latach 90. – momentach, zapamiętanych przez zgoła inne tytuły. A jednak to właśnie do nich się dzisiaj wraca, bo swędzą, pieką i – sprawdzicie sami – długo nie dadzą zasnąć. Na ich bazie tworzą się najbardziej niesamowite sny na jawie. Na ich karmie hoduje się najsłodsze choroby.