Nie przerywa się orki...

„Nie przerywa się orki przez wzgląd na czyjąś śmierć” – głosiło popularne w czasach Pietera Bruegla Starszego przysłowie. Malarz stworzył dwie wersje obrazu „Pejzaż z upadkiem Ikara” ilustrującego opowieść znaną z „Metamorfoz” Owidiusza. Na jednej z nich widzimy Dedala, który jako jedyny zwraca uwagę na tonącego syna, na drugiej na śmierć młodzieńca nie patrzy nikt. Obraz stał się bez mała literackim toposem. W Polsce poza Tadeuszem Różewiczem inspirowali się nim Jarosław Iwaszkiewicz, Ernest Bryll, Stanisław Grochowiak, Zbigniew Herbert. Niemiecki badacz ekfraz Gilbert Kranz wymienia w swojej książce trzydzieści pięć utworów w różnych językach wchodzących w dialog z malowidłem Bruegla, wśród nich wiersze amerykańskich poetów W.H. Audena i Williama Carlosa Williamsa. Obraz pojawia się również w dokumencie o samobójcach rzucających się z mostu Golden Gate, w filmie o przybywającym na ziemię kosmicie granym przez Davida Bowiego, a także w wystawianej na Broadwayu w 2019 roku dystopijnej sztuce, w której dzieci stają na czele antytechnologicznej rewolucji. Upadający Ikar symbolizuje bezsensowną, przedwczesną śmierć, pychę człowieka ufającego technice oraz porażkę artysty wybijającego się ponad przeciętność. Jak pisał Auden (w przekładzie Jarosława Marka Rymkiewicza): 

Co do cierpienia ci Starzy Mistrzowie
Nie mylili się nigdy. Jak dobrze poznali
Jego miejsce w życiu człowieka: to, że się zdarza
Gdy ktoś inny je lub otwiera okno lub idzie przed siebie ospale

Różewicz kontynuuje jego myśl w wierszu „Prawa i obowiązki”:

Lecz teraz kiedy teraz nie wiem
wiem że oracz winien orać ziemię
pasterz pilnować trzody
przygoda Ikara nie jest ich przygodą
musi się tak skończyć
I nie ma w tym nic
wstrząsającego
że piękny statek płynie dalej
do portu przeznaczenia

Zmieniają się jedynie sztafaż, stroje, narzędzia. Laptopy zastąpiły pługi, fotografie – obrazy. Poeci się nie gorszą, zrozumieli, że obojętność na odległe cierpienie jest bardzo ludzka. A kiedy nam przydarza się katastrofa, dzieci wciąż jeżdżą na łyżwach, a dorośli walczą z deadlinami. 

Maria Marszałek