Przekłady „Pana Tadeusza”
na języki słowiańskie
cz. I
Trzydziesty odcinek „W księgarni” to pierwsza część opowieści o przekładach „Pana Tadeusza” na języki słowiańskie – tym razem na rosyjski, ukraiński i białoruski.
Najważniejsi tłumacze
z języka białoruskiego
Wincenty Jakub Dunin-Marcinkiewicz – pisarz polsko-białoruski, piszący po białorusku i po łacinie. W 1859 roku zajął się tłumaczeniem epopei, lecz jego rękopis po wydaniu dwóch pierwszych ksiąg skonfiskowała cenzura carska i spaliła. Jeden egzemplarz zachował się w Bibliotece UJ i z niego dokonano drugiego wydania w 1907 roku w Petersburgu (ukazało się po śmierci poety).
Bronisław Taraszkiewicz – ten prawdopodobnie najważniejszy przekład ukazał się w całości dopiero w 1984 roku. Tłumacz urodził się w 1892 w zaścianku Maciuliszki pod Wilnem, zmarł w 1938. Był czołowym przedstawicielem inteligencji białoruskiej i działaczem licznych towarzystw niepodległościowych polskich, białoruskich i litewskich. Jako rzecznik mniejszości białoruskiej w sejmie oraz organizator białoruskiej Hromady wszedł w ostry konflikt z polskimi władzami. Był oskarżony o działalność wywrotową, dwukrotnie aresztowany, przebywał w różnych więzieniach. Sześć zeszytów przekładu ukończonego w 1932 roku w więzieniu w Grodnie przekazał żonie Wierze Andrejewnie celem utworzenia kopii. Po śmierci Taraszkiewicza odręczna kopia rękopiśmienna została przekazana do Mińska (dzisiaj w dziale rękopisów Biblioteki Białoruskiej Akademii Nauk). Kserograficzną odbitkę przekładu przekazano Katedrze Filologii Białoruskiej Uniwersytetu Warszawskiego w nadziei, że doczeka się wydania drukiem. Według znawców w tłumaczeniu utrzymał wierność treści oryginału, zastosował zmodernizowaną pisownię, wykorzystał 13-zgłoskowiec.
Tłumaczenia
z języka ukraińskiego
Za najważniejszego tłumacza „Pana Tadeusza” z ukraińskiego uważa się Maksyma Rylskiego, który przełożył również wiele innych utworów Mickiewicza. Był on znawcą polskiej literatury, jednym z twórców nowoczesnej poezji ukraińskiej. Jego przekład oceniano różnie – zarzucano mu brak lekkości i fakt, że niektóre realia, np. emigracja, nie są dla Rylskiego zrozumiałe. Inni nazywali jego przekład mistrzowskim. Rylski przetłumaczył całość epopei w 1927 roku, pierwsze wydanie ukazało się w 1929 roku. W wydaniu z 1951 roku pojawił się również wstęp tłumacza, w którym wykazuje się wszechstronną znajomością twórczości Adama Mickiewicza. Rylski rozpoczął pracę nad przekładem Pana Tadeusza w 1923 roku i uważał ją za jedną z najważniejszych w swoim życiu. Przekład został nagrodzony nagrodą państwową w 1949 roku. Recenzenci porównywali jego tłumaczenie ze znanymi tłumaczeniami zachodnioeuropejskimi i słowiańskimi, w szczególności z rosyjskimi Berga czy Bieniediktowa, czeskim Krásnohorskiej, chorwackim Mareticia czy bułgarskim Karanowa.
Tłumacze
z języka rosyjskiego
„Pan Tadeusz” mógł ukazać się w tłumaczeniu na rosyjski nie wcześniej niż w 1855 roku, ponieważ wtedy został cofnięty zakaz publikacji w Rosji utworów Mickiewicza. Istotny dla tłumaczeń epopei był pobyt Mickiewicza w Rosji (1824-1829), w Moskwie i Petersburgu, jego stosunki z inteligencją rosyjską, kołami artystycznymi. W 1929 roku wydano „Utwory wybrane”. Wśród nich znalazł się fragment „Pana Tadeusza” w tłumaczeniu Mikołaja Berga.
Mikołaj Berg (1823-1884) – historyk, poeta i tłumacz. Przekładał poezję bułgarską, czeską, słowacką, serbską, łużycką. Jego „Pan Tadeusz” ukazywał się w czasopiśmie „Otieczestwiennyje zapiski” w latach 1862, 1870, 1873. W Warszawie w całości ukazał się w roku 1875. Oznacza to, że Berg pracował nad swoim przekładem przez trzydzieści lat. Tłumacz dokładnie odtworzył właściwości oryginału, wykorzystując wiersz aleksandryjski z parzystym rymem. Przeplatał parzyste rymy męskie z żeńskimi końcówkami. To pierwsze poetyckie tłumaczenie poematu wywołało spore zainteresowanie w Rosji, w prasie ukazywało się wiele pozytywnych recenzji.
Drugi poetycki przekład należy do dość znanego w tym czasie poety Władimira Benediktowa. Oprócz Mickiewicza – który był jego ulubionym poetą – tłumaczył również Szekspira, Schillera, Chéniera. Zarzucano zarówno jego wierszom, jak i tłumaczeniom górnolotność, uczuciowość, umiłowanie do uzewnętrzniania emocji. Jego przekład został opublikowany w czwartym i piątym tomie dzieł Mickiewicza w latach 1882-1883 (Sankt-Petersburg), a w roku 1902 ukazał się jako osobne wydanie. Przekład charakteryzuje się bardzo luźnym podejściem do oryginału.
Mikołaj Siemionow – w 1885 roku – podobno przekład ten jest wierniejszy i bardziej poetycki od przekładu Berga. Siemionow był po roku 1863 prokuratorem w Wilnie i w czasie lustracji więzienia spotkał skazańca, który jako swoje ostatnie życzenie prosił o tomik poezji Mickiewicza. Siemionowa tak mocno poruszyła ta prośba, że ułaskawił więźnia oraz sam zainteresował się językiem polskim, twórczością Mickiewicza, aby móc go czytać w oryginale i tłumaczyć. Przekład tylko częściowy.
W 1946 roku ukazał się wybór fragmentów „Pana Tadeusza” w nowym tłumaczeniu Zuzanny Mar (Aksenowej). Zbiorowe wydanie w pięciu tomach, ukazujące się w latach 1948-1954 pod red. Rylskiego zawierało już całą epopeję w tłumaczeniu Mar (w tomie drugim).
Muza Pawłowa – 1954 rok, całość „Pana Tadeusza”. Obie tłumaczki posłużyły się rosyjskim aleksandrynem, stosując średniówkę po szóstej sylabie oraz rymy wyłącznie żeńskie. Oba te przekłady zasługują na uznanie z uwagi na wierne odtworzenie realiów, kulturę poetycką tłumaczek i zachowanie atmosfery narodowej epopei.
Światosław Świacki – pełny przekład z 1998 roku. Świacki to wybitny tłumacz literatury polskiej, rosyjski poeta, laureat nagrody im. Andrzeja Drawicza (2002) i nagrody Ambasador Polszczyzny poza Granicami Kraju (2011), redaktor „Gazety Petersburskiej”. Przetłumaczył na rosyjski utwory: Juliusza Słowackiego, Seweryna Goszczyńskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Wisławy Szymborskiej, Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta, Jarosława Iwaszkiewicza, Sławomira Mrożka.
Źródła
- Helena Cybienko, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza w Rosji (przekłady, recepcja, paralele typologiczne), [w:] Pan Tadeusz i jego dziedzictwo. Recepcja, pod red. Bogusława Doparta, Kraków 2006, s. 307-321.
- Antonina Obrębska-Jabłońska, O podstawie tekstowej przekładu „Pana Tadeusza” na język białoruski przez Bronisława Taraszkiewicza, „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 1982-1983, nr 17-18, s. 217-222.
- Hryhorij D. Werwes, „Pan Tadeusz” w kręgu poetyckim Maksyma Rylskiego, „Pamiętnik Literacki” 1973, nr 64/2, s. 33-45.
- Hryhorij Werwes, Maksym Rylski, „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza” 1971, nr 6, s. 141-155.
- Leokadia Styrcz-Przebinda, Tęsknota, smutek, żal w dwóch rosyjskich przekładach „Pana Tadeusza”. Z dziejów recepcji poematu Mickiewicza w Rosji, „Studia Pigoniana” 2019, nr 2, s. 95-117.
- Maria Zarębina, O przekładach „Pana Tadeusza” na języki słowiańskie, „Stylistyka” Kraków, 1998, s. 67-92.
