Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha)

Tytuł wiersza Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha) wskazuje na inspirację konkretnym dziełem, dlatego w pierwszym odruchu możemy bez wahania nazwać go ekfrazą. Jest to jednak ekfraza dziwna. Po pierwsze, tytuł i, co za tym idzie, temat przedstawienia budzą wątpliwości historyków sztuki. Obraz w katalogu Museum Boijmans Van Beuningen w Rotterdamie, gdzie się znajduje, funkcjonuje pod tytułem Domokrążca, często określa się go także jako Wędrowca. Po drugie, jeśli nawet uznać, że obraz faktycznie przedstawia młodzieńca, który przepuściwszy majątek, skruszony wraca do domu ojca, to Tadeusz Różewicz dokonuje celowo błędnego odczytania sceny z biblijnej przypowieści. 

Obraz przedstawia mężczyznę z wiklinowym koszem na plecach, w podartym, zniszczonym ubraniu, w dwóch różnych butach. Za nim widzimy zniszczony budynek. To karczma, miejsce grzechu i rozpusty. Podróżny oddala się od niej, ale ogląda za siebie. Chwiejna postawa, podobnie jak niedbały strój i włosy w nieładzie, to oznaki głupca, któremu niełatwo jest trzymać się prostej ścieżki. Wędrówka to obraz ziemskiego życia, z jego pokusami i niebezpieczeństwami. Stroma ścieżka oraz wąska brama prowadzą do zbawienia. Wystarczy jednak chwila nieuwagi, aby zboczyć na manowce, zbłądzić i zostać potępionym. Chociaż, co ilustruje właśnie przypowieść o marnotrawnym synu, do ostatniej chwili można zawrócić, nawrócić się i oczekiwać miłosierdzia. 

Załóżmy, że przedstawiony na obrazie podróżny wybiera drogę cnoty, w kierunku karczmy spogląda z nostalgią po raz ostatni, odgania kijem złego psa, symbol kuszącego demona, i zwraca się w stronę bramy, stojącej na jego drodze, która jednak pozostaje zamknięta. Nie znamy jego przyszłości, aluzje do przeszłości odnajdziemy w towarzyszących mu rekwizytach: kocia skórka może odnosić się do miłosnych zdobyczy, łyżka oznacza błazna i głupca, rana na nodze uświadamia nam, że nie zawsze udawało mu się obronić przed złymi psami. Wędrówka i walka trwały wiele lat, o czym świadczą siwe włosy.  Nóż każe nam widzieć w nim rozbójnika, a sakiewka marnotrawcę. Otaczają go pokusy, zobrazowane wprost lub zakamuflowane. Poza obejmującą się w drzwiach parą widzimy na przykład srokę – symbol obmowy i sowę przymierzającą się do ataku na małego ptaszka, co oznacza, że podróżny jest dla złego łatwą zdobyczą. Hieronim Bosch, wirtuoz makabrycznej groteski, zaskakującej, bo nieczytelnej dla nas współczesnych, poucza i moralizuje. Przedstawia wymyślne tortury jako karę za grzechy, a także ilustruje grzechy i pokusy, które od tych kar prowadzą. Wie, że na świecie panują przemoc, niesprawiedliwość i głupota, ale nie ma wątpliwości, że należy mimo wszystko (tym bardziej) przylgnąć do drogi cnoty, nie rozglądając się za bardzo na boki. 

Wędrowiec Różewicza zaszedł dalej, zanim znalazł się w miejscu, z którego wyruszył. Karczma okazuje się jego rodzinnym domem, bohaterowie obrazu – dawnymi znajomymi. Nikt go jednak nie rozpoznaje. Wędrówka sprawiła, że jest inny niż Ci, którzy zostali. To, co widział i czego doświadczył, zachwiało aksjologicznymi podstawami porządku dawnego świata. Sroka przestała być symbolem obmowy, pies – diabła, łabędź – żądzy, sucha i żywa gałąź moralnych wyborów. Symbole, słowa i przykazania straciły znaczenie. Teraz każda rzecz może oznaczać cokolwiek. Miłosierny ojciec nie czeka na syna, nie ma żadnego powitania ani uczty. Religia i kultura skompromitowały się, nie chroniąc nikogo przed Auschwitz. Nie trzeba, nie można wracać.